ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Πέμπτη 21 Μαρτίου 2024 ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝΕΛΛΗΝΩΝ Ιωάννης Καποδίστριας: Ο πρώτος Έλληνας Ευρωπαϊστής ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ της εορταστικής εκδήλωσης για την επέτειο της 25ης Μαρτίου 1821 YZ
Σχεδιασμός - Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία: Διεύθυνση Εκδόσεων & Εκτυπώσεων © ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ & ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ e-mail: reference@parliament.gr ISBN: 978-960-560-246-8
Π Ρ Ο Γ Ρ ΑΜΜΑ Προσφώνηση του Σπυρίδωνα Δημοσχάκη Προέδρου του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής Πανηγυρικός της Δρος Δήμητρας Κοσμοπούλου, Τηλεοπτικός και Ραδιοφωνικός Σταθμός της ΒτΕ, Τομέας Ενημέρωσης και Προβολής του Κοινοβουλευτικού Έργου Θέμα: Ιωάννης Καποδίστριας: Ο πρώτος Έλληνας Ευρωπαϊστής ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΕΚΔΗΛΩΣΗΣ Τη Υπερμάχω Κοντάκιον του Ακαθίστου Ύμνου Όλη η δόξα Όλη η χάρη Γ. Μ. Γεωργόπουλος/Ι. Σακελλαρίδης Άκρα του τάφου σιωπή Δ. Σολωμός/Γ. Μαρκόπουλος Στ' άλογα Β. Ανδρεόπουλος/Θ. Αντωνίου Τσάμικος Ν. Γκάτσος/Μ. Χατζιδάκις Επεξεργασία: Ν. Μαλιάρας
Εθνικός Ύμνος Δ. Σολωμός/Ν. Χ. Μάντζαρος Επεξεργασία: Ν. Μαλιάρας Μικτή Χορωδία Αποφοίτων Λεοντείου Σχολής Αθηνών Vox Fortis Μαέστρος: Βασίλης Γιώτης Βοηθός Μαέστρου: Κλαύδιος Βουτσίνος Σοπράνο: Παπαγιάννη Άρτεμις, Μανάλη Στεφανία, Τράπαλη Ελίνα - Κανέλλα Άλτο: Σκοπετέα Μαρία, Γιαννάκου Ειρήνη, Μπίκου Δάφνη Τενόροι: Βαλλής Γεώργιος - Αλέξανδρος, Σαρρής Κωνσταντίνος, Νίλσεν Ντι Λάμπρεχτ Αλέξανδρος Μπάσοι: Βαλλής Δημοσθένης, Κακούρης Γεώργιος, Μακρυωνίτης Ισίδωρος - Αλβέρτος, Χούσος Κωνσταντίνος, Στεφάνου Γιώργος, Διαμαντάρας Κωνσταντίνος - Ραφαήλ Τη χορωδία των μαθητών συνοδεύουν οι εκπαιδευτικοί: Φραγκίσκος Κρητικός, Μαριανός Αδελφός Νικόλαος Νούλας, Πρόεδρος Μαριανού Οργανισμού Λεοντείων Σχολών Δανάη Αναγνωστοπούλου, Μέλος Διοικητικού Συμβουλίου Μαριανού Οργανισμού Λεοντείων Σχολών Μαρία Κοκκαλάκη, Μέλος Διοικητικού Συμβουλίου Μαριανού Οργανισμού Λεοντείων Σχολών Χρήστος Νάκης, Γενικός Διευθυντής Λεοντείου Σχολής Αθηνών Αικατερίνη Ρηγούτσου, Μέλος Συμβουλίου Διεύθυνσης Λεοντείου Σχολής Αθηνών Σβανά Αντωνία, Διευθύντρια Νηπιαγωγείου Λεοντείου Σχολής Αθηνών
7 ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΗ Κύριε Πρόεδρε της Βουλής, Κυρίες και Κύριοι Εκπρόσωποι των Κομμάτων, Κύριε τέως Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία και Κύριοι πρώην Πρόεδροι της Βουλής, Κυρία και Κύριοι Αντιπρόεδροι της Βουλής, Κυρίες και Κύριοι Βουλευτές, Κύριε Γενικέ Γραμματέα της Βουλής, Κύριε Ειδικέ Γραμματέα, Κύριε Πρόεδρε του Επιστημονικού Συμβουλίου, Κύριε Πρόεδρε της Εκτελεστικής Επιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Κύριε Φρούραρχε, Κυρίες και Κύριοι συνάδελφοι, OΣύλλογος των Υπαλλήλων της Βουλής των Ελλήνων έχει και αυτήν τη χρονιά τη χαρά και την τιμή να διοργανώνει την εορταστική εκδήλωση για την επέτειο της 25ης Μαρτίου του 1821, μία ιστορική επέτειο, το «Διαμάντι στο Στέμμα» όλων των επετείων της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Η 25η Μαρτίου καθιερώθηκε ως εθνική εορτή της χώρας μας στις 15 Μαρτίου του 1838, με διάταγμα του βασιλιά Όθωνα, προκειμένου να συνδεθεί με το εκκλησιαστικό γεγονός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Ήταν και επιθυμία του Αλέξανδρου Υψηλάντη και της Φιλικής Εταιρείας να συνδεθεί η έναρξη της επανάστασης
8 με μία μεγάλη εκκλησιαστική εορτή, για να τονωθεί το φρόνημα των υπόδουλων Ελλήνων. Η πρώτη τουφεκιά της Ελληνικής Επανάστασης έπεσε –σαν σήμερα– στις 21 Μαρτίου του 1821 στα Καλάβρυτα, όταν ένοπλοι αγωνιστές με επικεφαλής τους τοπικούς οπλαρχηγούς πολιόρκησαν τους Τούρκους, που είχαν καταφύγει σε τρεις οχυρούς πύργους. Με την εκστρατεία του Οθωμανού στρατιωτικού και πολιτικού διοικητή της Πελοποννήσου στα Ιωάννινα –για να εξουδετερώσει τον αυτονομημένο από την Υψηλή Πύλη, Αλή Πασά– ξεκίνησε η πολιορκία των Καλαβρύτων. Στις 23 Μαρτίου τη σκυτάλη πήραν οι Μανιάτες, οι οποίοι, υπό την αρχηγία του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη και τη συνεπικουρία του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, κατέλαβαν την Καλαμάτα και με διακήρυξή τους έκαναν γνωστό στη διεθνή κοινότητα τον ξεσηκωμό των Ελλήνων. Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 είναι ένα ιδεολογικό και πολιτικό τέκνο της ευρύτερης εποχής της, κομμάτι της οποίας είναι η Γαλλική Επανάσταση. Το κίνημα του ρομαντισμού έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ιδεολογική εδραίωση του 1821, ενώ ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός προετοίμασε ιδεολογικά την Επανάσταση. Πρόβαλε μία εναντίωση στο πολιτικό, κοινωνικό και θρησκευτικό κατεστημένο της εποχής του. Ζητούσε παιδεία για όλους, ισότητα, ελευθερία, δικαιοσύνη, ανεξιθρησκία, αρετή. Μέσα από τα κηρύγματα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού αποκρυσταλλώθηκαν τα αιτήματα του υπόδουλου έθνους: η αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού, η ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους και η εγκαθίδρυση φιλελεύθερων αρχών σε αυτό. Στην ανύψωση του πνευματικού επιπέδου των Ελλήνων και την προετοιμασία τους για εθνική αποκατάσταση, όπως και στην ανάπτυξη του φιλελληνισμού, συνέβαλε η δημιουργία της «Φιλομούσου Εταιρείας» στη Βιέννη (1814) από τον Ιωάννη Καποδίστρια, τον «πρώτο Έλληνα Ευρωπαϊστή», για τον οποίο θα μας μιλήσει η συνάδελφος, δόκτωρ Δήμητρα Κοσμοπούλου από τον Τομέα Ενη-
9 μέρωσης και Προβολής του Κοινοβουλευτικού Έργου, του Τηλεοπτικού και Ραδιοφωνικού Σταθμού της Βουλής, εκφωνώντας τον πανηγυρικό της ημέρας. Κλείνοντας, θα ήθελα να ευχηθώ σε όλους τους απανταχού Έλληνες και συνέλληνες χρόνια πολλά, και να τους θυμίσω ότι έχουμε υποχρέωση να κάνουμε ξανά την Ελλάδα μεγάλη δημογραφικά, οικονομικά, πολιτισμικά. Να γίνουμε και πάλι φάρος της οικουμένης, μέσω ενός νέου κινήματος Διαφωτισμού, για έναν καλύτερο κόσμο, για ένα καλύτερο αύριο. Αθήνα, 21 Μαρτίου 2024 Σπυρίδων Δημοσχάκης Πρόεδρος του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής
11 Ιωάννης Καποδίστριας: Ο πρώτος Έλληνας Ευρωπαϊστής Κύριε Πρόεδρε της Βουλής, Κυρίες και Κύριοι Εκπρόσωποι των Κομμάτων, Κύριε τέως Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία και Κύριοι πρώην Πρόεδροι της Βουλής, Κυρία και Κύριοι Αντιπρόεδροι της Βουλής, Κυρίες και Κύριοι Βουλευτές, Κύριε Γενικέ Γραμματέα της Βουλής, Κύριε Ειδικέ Γραμματέα, Κύριε Πρόεδρε του Επιστημονικού Συμβουλίου, Κύριε Πρόεδρε της Εκτελεστικής Επιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Κύριε Φρούραρχε, Κυρίες και Κύριοι συνάδελφοι, Το 2024 συμπληρώνονται εκατόν εξήντα χρόνια αφότου εισήλθαν τα Επτάνησα στους κόλπους της μητέρας πατρίδας και τον Ιούνιο θα διεξαχθούν οι ευρωεκλογές. Επτάνησα-Ελλάδα-Ευρώπη και στην ερώτηση: «Τι κοινό», εκτός από το πρώτο γράμμα της λέξης, είχα και το θέμα της εισήγησής μου. Το κοινό σημείο ανάμεσα στα Επτάνησα και την Ευρωπαϊκή Ένωση το βρήκα στο πρόσωπο του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας, του Ιωάννη Καποδίστρια.
12 Ο Ιωάννης Καποδίστριας είναι αναμφισβήτητα μία από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Μελετώντας κανείς τη ζωή του, δηλαδή τις πεποιθήσεις, τις ιδέες και τη στάση του απέναντι σε αυτοκράτορες, καγκελάριους, διπλωμάτες, προύχοντες, Φαναριώτες και τόσους άλλους προβληματίζεται. Προβληματίζεται και διερωτάται από πού αντλούσε την ευθύτητα, την ανδρεία, τη σταθερότητα, τη σωφροσύνη αλλά και τη διορατικότητα για να υψώσει μια φωνή δίκαιη και αληθινή. Έξοχος διπλωμάτης και ικανός πολιτικός, γνωστός στους Έλληνες για την οργάνωση της Ιονίου Πολιτείας, την καντονοποίηση της Ελβετίας, τη συμβολή του στην υπογραφή της «Συνθήκης Ειρήνης» των 99 ετών, τη διπλωματία, τη θητεία του στο Υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας επί μακρόν αλλά και ο πρώτος μεταβυζαντινός ηγέτης της Ελλάδας. Γεννημένος στην Κέρκυρα στις 10 Φεβρουαρίου του 1776 –από ευγενή οικογένεια– φοίτησε στο μοναστήρι της Αγίας Ιουστίνης όπου έμαθε λατινικά, ιταλικά και γαλλικά και αργότερα σπούδασε Ιατρική, Φιλοσοφία και Νομική στην Πάδοβα της Ιταλίας. Στην Ιταλία βρέθηκε μέσα στο στρόβιλο των υλιστικών ρευμάτων της Δύσης και την έξαρση του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού. Η θεμελιωμένη, όμως, πάνω στις πνευματικές αξίες προσωπικότητά του έμεινε ανεπηρέαστη και ξένη απέναντι σε ιδέες και τάσεις που επιδίωκαν να συντρίψουν κάθε ισορροπία και σύνδεσμο ανάμεσα στις ελευθερίες και στα δικαιώματα και στα καθήκοντα και στις υποχρεώσεις του ανθρώπου. Σε ένα μόνο σημείο άφησε τον εαυτό του συνειδητά ελεύθερο να επηρεαστεί από τις νέες ιδέες: σε ό,τι αφορούσε την κοινωνική δικαιοσύνη, την ισοπολιτεία και ισονομία μεταξύ των ανθρώπων όλων των κοινωνικών τάξεων αν και είχε ανατραφεί μέσα σε αυστηρά αριστοκρατικό περιβάλλον. Σύντομα, χάρη και στον πατέρα του που ήταν εκπρόσωπος της Ιονίου Γερουσίας, αναμείχθηκε με τα κοινά των Επτανήσων, τη «Δημοκρατία των Επτά Ηνωμένων Νήσων», που αναγνωρίστηκε με
13 τη συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως το 1800 και με την επικύρωση του πρώτου Συντάγματος του «Βυζαντινού». Το 1801 η επτανησιακή Γερουσία του ανέθεσε την εφαρμογή αυτού του Συντάγματος. Οργάνωσε, επίσης, τη διοίκηση της επαναστατημένης Κεφαλονιάς. Το 1803 διορίστηκε γραμματέας της επικράτειας της Ιονίου Πολιτείας και, λίγους μήνες αργότερα, με το θάνατο του Σπυρίδωνα Θεοτόκη ο Καποδίστριας ανέλαβε τη διακυβέρνηση της Πολιτείας. Στις 5 Δεκεμβρίου του 1803 η Γερουσία ψήφισε νέο Σύνταγμα. Το Μάιο του 1805, ύστερα από πρόταση του Ρώσου πληρεξούσιου Μοτσενίγου, η Γερουσία εξέλεξε δεκαμελή επιτροπή, στην οποία συμπεριλαμβανόταν και ο Καποδίστριας, προκειμένου να συντάξει έκθεση με τις διατάξεις του Συντάγματος που θα έπρεπε να αναθεωρηθούν. Η έκθεση παραδόθηκε τον επόμενο χρόνο και οι μεταρρυθμίσεις εγκρίθηκαν λίγους μήνες αργότερα. Στις εκλογές του 1806 ο Ιωάννης Καποδίστριας εξελέγη γραμματέας της Γερουσίας αλλά και γραμματέας και εισηγητής της επιτροπής που θα συνέτασσε το σχέδιο του νέου Συντάγματος. Τον Ιανουάριο του 1809 εισήλθε στη διπλωματική υπηρεσία της Ρωσίας κατόπιν πρόσκλησης του τσάρου Αλεξάνδρου Α΄, ο οποίος το 1811 τον προορίζει για πρέσβη της Ρωσίας στην Ουάσινγκτον. Ο Καποδίστριας ευγενέστατα αρνήθηκε. Οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν μεγάλη τιμή, αλλά ήταν πολύ μακριά. Ήθελε να είναι στην Ευρώπη για να παρακολουθεί από κοντά τα γεγονότα σχετικά με την Ελλάδα και έτσι προτίμησε να τοποθετηθεί υπεράριθμος υπάλληλος της Ρωσικής Πρεσβείας στη Βιέννη, αναλαμβάνοντας στη συνέχεια τη διεύθυνση του διπλωματικού γραφείου του Ρώσου ναυάρχου Τσιτσαγκώφ στο Βουκουρέστι. Κύρια φροντίδα του ήταν η επικύρωση της Συνθήκης του Βουκουρεστίου του 1812 –που τη θεωρούσε εντελώς ανεφάρμοστη για τους λαούς της βαλκανικής χερσονήσου– γεγονός που τον έφερε σε άμεση επαφή με την τουρκική διπλωματία, γνωρίζοντας έτσι τις πολιτικές μεθόδους που ακολουθούσε η Πύλη.
14 Πρώτη φορά ο Καποδίστριας θα δεχόταν προσωπικά εντολές από τον τσάρο, ο οποίος έθιξε το θέμα που είχε στο μυαλό του με την αξιοπρόσεκτη εισαγωγή: «Αγαπάτε τας δημοκρατίας και εγώ επίσης τας αγαπώ». Η δημοκρατία για τη διάσωση της οποίας ορίστηκε υπεύθυνος ο Καποδίστριας ήταν η Ελβετική Συνομοσπονδία. Θα είχε έναν αυστριακό συνεργάτη, τον βαρόνο Λεμπτσέλτερν. Εισήλθαν στην Ελβετία από το Σαφχάουζ στις 15 Νοεμβρίου του 1813. Δε γνώριζε κανέναν από τους ανθρώπους με τους οποίους θα συνεργαζόταν και τολμούσε να αναρωτηθεί, αν οι οδηγίες προς τον Λεμπτσέλτερν από τον Μέτερνιχ θα ήταν ταυτόσημες με τις δικές του. Στις αρχές του 19ου αιώνα οι Ελβετοί δεν ήταν ακόμα τα υποδείγματα τάξης και ανοχής. Τα καντόνια ήταν διαιρεμένα όχι μόνο λόγω ιστορίας, γλώσσας και θρησκείας, αλλά λόγω της κοινωνικής δομής τους και, πρωτίστως, λόγω της Γαλλικής Επανάστασης. Το 1813 διορίστηκε εκπρόσωπος της Ρωσίας στην Ελβετία, στην πρώτη του μεγάλη αποστολή, με σκοπό την προσέλκυση των Ελβετών στο συνασπισμό των Συμμάχων, την εγγύηση της ελεύθερης διάβασης του συμμαχικού στρατού από το ελβετικό έδαφος και την απαλλαγή της Ελβετίας από την επιρροή του Ναπολέοντα, πράγμα που τελικά πέτυχε εξασφαλίζοντας την ουδετερότητά της. Βούτηξε στα βαθιά νερά και ανέπτυξε μια εντυπωσιακή δραστηριότητα. Με μία σειρά έξυπνων διπλωματικών ενεργειών και διαβουλεύσεων πέτυχε ώστε να εξομαλυνθούν τα αντιμαχόμενα συμφέροντα μεταξύ πλούσιων και φτωχών καντονιών (αυτόνομων ελβετικών κρατιδίων) και κατάφερε να συμβάλλει στην ομοσπονδιακή οργάνωσή τους. Το πρώτο βήμα για την ουδετεροποίηση της Κεντρικής Ευρώπης, μακριά από πολέμους και αναταραχές, είχε γίνει με την ομόφωνη αναγνώριση θεμελιωδών κανόνων του γενικού Διεθνούς Δικαίου. Ο Καποδίστριας θεωρείται ευεργέτης του ελβετικού κράτους, γενέτειρας του Ρουσσώ, καθώς υπήρξε ο συντάκτης του πρώτου Συντάγματος της Ελβετίας –που ψηφίστηκε το 1848– πρότυπου
15 Συντάγματος ομοσπονδιακής οργάνωσης. Δικαίως μπορεί να θεωρηθεί ο αρχιτέκτονας των «ουδέτερων ομοσπονδιών» στο ευρωπαϊκό σύστημα. Η επιτυχία των παρεμβάσεών του ήταν τόσο εμφανής, ώστε οι ίδιοι οι Ελβετοί σήμερα, αν και εξαιρετικά δύσκολοι στην απονομή τιμητικών διακρίσεων σε ξένους, τον τίμησαν με την πιο μεγάλη διάκριση ﮲ τον ανακήρυξαν επίτιμο πολίτη της χώρας τους και του έστησαν ανδριάντες στην πόλη της Λωζάνης και στα καντόνια του Βω και της Γενεύης. Οι υπηρεσίες του Καποδίστρια στην Ελβετία οδήγησαν τον τσάρο να τον τοποθετήσει τρίτο στην ιεραρχία του Υπουργείου Εξωτερικών της Ρωσίας και να του απονείμει το παράσημο του Αγίου Βλαδίμηρου Β΄ τάξεως. Στο συνέδριο της Βιέννης (1814-1815), ένα από τα πλέον σημαντικά στην ιστορία της Ευρώπης, που αποτέλεσε και σταθμό στην ιστορία του Διεθνούς Δικαίου, συμμετείχε ως μέλος της ρωσικής αντιπροσωπείας αποτελώντας το φιλελεύθερο αντίβαρο στην αντιδραστική πολιτική του αυστριακού Μέτερνιχ. Ο Μέτερνιχ ήταν ρωμαιοκαθολικός, ο Καποδίστριας ελληνορθόδοξος. Και οι δύο αριστοκράτες. Πίστευαν στην Ευρώπη και την ύπαρξη ενός ευρωπαϊκού συμφέροντος που υπερέβαινε τις εθνικές διαιρέσεις. Έβλεπαν όμως την Ευρώπη με διαφορετικό τρόπο. Ο Μέτερνιχ πίστευε σε μία ισορροπία δυνάμεων, ο Καποδίστριας πίστευε στον εθνικισμό, σε συντάγματα και δημοκρατία ﮲ πίστευε ότι η δική του μορφή φιλελευθερισμού αποτελούσε την ουσιαστική προστασία κατά της επανάστασης. Από τις πρώτες μέρες, και χωρίς διπλωματικές επικαλύψεις, ο Μέτερνιχ εκδήλωσε με τρόπο ωμό την αντίδρασή του, αν όχι και το μίσος του, εναντίον της Ελλάδας και προσωπικά εναντίον του Καποδίστρια. Το συνέδριο –οι εργασίες του οποίου ξεκίνησαν επίσημα στις 19 Σεπτεμβρίου του 1814– ήταν καθοριστικής σημασίας για τη διαμόρφωση του γεωπολιτικού χάρτη της Ευρώπης κατά το 19ο αιώνα.
Τα προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπιστούν ήταν πολλά. Η Γαλλική Επανάσταση και ο Ναπολέων με τους πολέμους του είχαν καταλύσει τη δομή της παλαιάς Ευρώπης. Η Αγγλία, η Πρωσία, η Αυστρία, η Ρωσία αλλά και η ηττημένη Γαλλία είχαν ως στόχο την εξυπηρέτηση των γεωπολιτικών σκοπιμοτήτων τους αλλά και τις προτεραιότητες που τέθηκαν από τους νικητές των Ναπολεόντειων πολέμων, που είχαν και το μεγαλύτερο μέρος των κερδών του τελικού διακανονισμού. Οι «πέντε» ήθελαν να προλάβουν τη δημιουργία αυτοκρατοριών όπως η Ναπολεόντεια αλλά και να εμποδίσουν μελλοντικές κοινωνικοπολιτικές επαναστάσεις όπως η Γαλλική. Ο Καποδίστριας, πέραν όλων των άλλων και θεωρώντας ότι η στιγμή ήταν κατάλληλη, αγωνίστηκε να θέσει υπόψη του συνεδρίου το θέμα των Επτανήσων και της απελευθέρωσης της Ελλάδας. Ως εκπρόσωπος του τσάρου κατόρθωσε να επιβάλει τις ρωσικές θέσεις. Με την υπογραφή της Συνθήκης των Παρισίων στις 5 Νοεμβρίου του 1815, πέτυχε να εξασφαλίσει τόσο την ακεραιότητα της Γαλλίας όσο και την επιβολή συνταγματικής διακυβέρνησης στα Επτάνησα. Αγωνίστηκε με όλες του τις δυνάμεις για την αποφυγή επιβολής επαχθών όρων σε βάρος της ηττηθείσας Γαλλίας, όχι μόνο εξαιτίας της φιλελεύθερης κοσμοθεωρίας του, αλλά γιατί διέβλεπε ότι έτσι θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως σύμμαχος της Ρωσίας κατά του αγγλο-αυστριακού συνασπισμού και θα εξασφάλιζε μία μελλοντική συνδρομή της στις ελληνικές υποθέσεις. Στην περίπτωση των Επτανήσων, οι Ηνωμένες Πολιτείες των Ιονίων Νήσων απέκτησαν τα βασικά χαρακτηριστικά «κράτους». Δηλαδή, Σύνταγμα, Ένοπλες Δυνάμεις, εκλεγμένη Κυβέρνηση και Σημαία. Όσο για το γενικότερο πρόβλημα της Ελλάδας, το κατέστησε διπλωματικά γνωστό μέσω της Φιλομούσου Εταιρείας που ίδρυσε στη Βιέννη κατά τη διάρκεια των συζητήσεων. Το συνέδριο της Βιέννης επανέφερε τις νόμιμες δυναστείες, φροντίζοντας για την εξασφάλιση της ευρωπαϊκής ισορροπίας, την οποία διευθέτησε σύμφωνα με τη διάθεση των νικητών. Όλες οι 16
17 συμφωνίες που συνάφθηκαν σ’ αυτό περιλήφθηκαν σε ένα και μόνο πρωτόκολλο-πράξη, που επισήμως ονομάστηκε: «Τελική Πράξη του Συνεδρίου της Βιέννης» και συνυπογράφηκε από όλους τους αντιπροσώπους στις 9 Ιουνίου του 1815. Σε ό,τι αφορά τα γερμανικά ζητήματα, στο συνέδριο ο Καποδίστριας διακατεχόταν από μεταρρυθμιστικές ιδέες. Επιδίωκε την καταλληλότερη λύση με απώτερο στόχο την ηρεμία, ευημερία και ανεξαρτησία της Γερμανίας. Σε βαρυσήμαντο υπόμνημα που υπέβαλε στους συνέδρους τόνιζε ότι: «Οποιαδήποτε και αν είναι τα προσωπικά συμφέροντα των ηγεμόνων που κυβερνούν, αυτοί οφείλουν να παραχωρήσουν στη χώρα τους ένα Σύνταγμα». Μετά την απόδραση του Ναπολέοντα από την Έλβα τα ελεύθερα γερμανικά κράτη απαίτησαν, επίσημα πλέον, την ενοποίηση της γερμανικής αυτοκρατορίας. Ύστερα από επίπονες διαπραγματεύσεις, υπογράφηκαν στις 8 Ιουνίου του 1815 στη Βιέννη οι τελικές πράξεις για την ομοσπονδιοποίηση της Γερμανίας που αναγνώριζαν μία ένωση κρατών η οποία σεβόταν την κυρίαρχη εξουσία των μελών της και η οποία περιλάμβανε 41 γερμανικά κράτη. Το άρθρο 5 καθόριζε την πρωτοκαθεδρία της Αυστρίας στην ομοσπονδιακή εθνοσυνέλευση, όπως είχε προτείνει ο Καποδίστριας με το υπόμνημά του. Εννέα μέρες μετά την υπογραφή της τελικής πράξης του συνεδρίου της Βιέννης, επήλθε η ήττα του Ναπολέοντα στο Βατερλό και οι σύμμαχοι μπήκαν για άλλη μια φορά στο Παρίσι. Μετά την αποτελεσματική υπεράσπιση των ελβετικών, των γερμανικών, των γαλλικών, των επτανησιακών υποθέσεων ο Καποδίστριας, επηρεασμένος από τις ιδέες του Διαφωτισμού, άρχισε να διατυπώνει τις απόψεις του γι’ αυτό που οραματιζόταν: μια νέα τάξη πραγμάτων στη μεταπολεμική Ευρώπη και στο μεσογειακόαφρικανικό χώρο, μια τάξη εδραιωμένη σε εθνικά κράτη με συνταγματικές κυβερνήσεις, με βάση ένα διεθνές, ευρύτερο και δημο- κρατικότερο σύστημα.
18 Στο συνέδριο της Αιξ-λα-Σαπέλ (Άαχεν), το 1818, ο Καποδίστριας κατέπληξε με τις ριζοσπαστικές, δημοκρατικές και φιλελεύθερες για την εποχή απόψεις του ως προς το θέμα των «μικρών κρατών», όπως τα αποκαλούσαν. Πιθανόν να μην ήταν τόσο φιλελεύθερος και ριζοσπάστης όπως θα τον θέλαμε με τα σημερινά δεδομένα περί δημοκρατίας και δικαιωμάτων των λαών. Ποιος, όμως, μπορεί να κρίνει τις ενέργειες ενός ανθρώπου που έδρασε και κινήθηκε μέσα στο αποπνικτικό περιβάλλον και την ατμόσφαιρα της Ιεράς Συμμαχίας με τα σημερινά κριτήρια; Στις 8 Οκτωβρίου υπέβαλε προς συζήτηση υπόμνημα στο οποίο επισήμαινε ότι, μετά τη διευθέτηση των γαλλικών υποθέσεων, η Ευρώπη θα έπρεπε να προστατευτεί από τη χρήση βίας και τις επεκτατικές πολιτικές των Μεγάλων Δυνάμεων, υποδεικνύοντας τη δημιουργία μιας υπερεθνικής συμμαχίας, στο πλαίσιο της οποίας όλα τα ευρωπαϊκά κράτη θα εγγυόταν την υφιστάμενη εδαφική τους υπόσταση και την ισχύουσα μορφή διακυβέρνησής τους. Αυτή ήταν η πρώτη προσπάθεια δημιουργίας ενός Οργανισμού, μιας Κοινωνίας των Εθνών, μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης ως πολιτική πρακτική και στρατηγική και όχι ως φιλοσοφικό ιδεολόγημα. Ο Καποδίστριας δεν εισακούστηκε. Την πολιτική του εισηγήθηκε έναν αιώνα αργότερα ο Γάλλος πρωθυπουργός Αριστείδης Μπριάν, ο οποίος, επίσης, δεν εισακούστηκε. Έπρεπε να φτάσουμε στον εφιάλτη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου για να πλημμυρίσει η Ευρώπη από το αίτημα της πολιτικής ενότητάς της. Είναι σαφές ότι ο Κερκυραίος διπλωμάτης αμφισβητούσε την κυριαρχία των τεσσάρων Μεγάλων Δυνάμεων, γεγονός που προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις του Μέτερνιχ και του Υπουργού Εξωτερικών της Αγγλίας, οι οποίοι δεν ήθελαν να δοθούν δικαιώματα στους «μικρούς λαούς». Πάλεψε με σθένος για την εξάλειψη της πειρατείας, τη δημόσια καταδίκη της αρχής των επεμβάσεων σε ξένες υποθέσεις, τη βαθμιαία ανεξαρτητοποίηση των αποικιών και πήρε την πρωτοβουλία να επιστήσει την προσοχή των συνέδρων στο εμπόριο των μαύρων,
19 υποστηρίζοντας την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, μία πολιτική θέση που ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με τα οικονομικά συμφέροντα ιδιαίτερα της Αγγλίας. Η κατάσταση που επικρατούσε στην Ευρώπη από τα επαναστατικά κινήματα στην Ιταλία και την Ισπανία ήταν εκρηκτική. Στο συνέδριο του Τροπάου στη Σιλεσία διαφώνησε με την επιμονή του Μέτερνιχ για μονομερή καταστολή της εξέγερσης στη Νεάπολη. Ως διορατικός διπλωμάτης διέβλεπε ότι μία τέτοια καταστολή θα αποτελούσε επικίνδυνο προηγούμενο για την περίπτωση της Ελλάδας. Παρά τη σθεναρή του αντίδραση όλες οι αποφάσεις είχαν τη σφραγίδα των αυστριακών απόψεων, τις οποίες το συνέδριο ενέκρινε, αφήνοντας τον Καποδίστρια απογοητευμένο «για την ανίατη αρρώστια του δεσποτισμού της γηραιάς Ευρώπης», όπως έγραφε. Στο μεταξύ, οι εργασίες του συνεδρίου του Τροπάου μεταφέρθηκαν στο Λάιμπαχ, στις αρχές του 1821. Ο Καποδίστριας υιοθέτησε μετριοπαθή στάση για τις εξεγέρσεις στο Βασίλειο των Δύο Σικελιών και το Πεδεμόντιο, αμφισβητώντας για ακόμη μία φορά τη γραμμή του Μέτερνιχ για μονομερή επέμβαση, η οποία, όμως, είχε ήδη επιβληθεί. Θριαμβολογώντας ο αυστριακός καγκελάριος έγραφε: «Μέσα σε έξι εβδομάδες τελειώσαμε δύο πολέμους και καταπνίξαμε δύο επαναστάσεις. Ας ελπίσουμε ότι και η τρίτη, που ξέσπασε στην Ανατολή, δε θα έχει καλύτερη τύχη». Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου έγινε γνωστό το κίνημα του Αλέξανδρου Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία και ο ξεσηκωμός των Ελλήνων. Ο τραγικός κλήρος για την αποκήρυξη του κινήματος του Υψηλάντη έπεσε στον Καποδίστρια, η επιστολή του οποίου συντέλεσε στο να προλάβει την απειλούμενη στρατιωτική επέμβαση των κυβερνήσεων της Ευρώπης για την καταστολή της ελληνικής επανάστασης. Με το ιδιαίτερο λεκτικό της επιστολής του πέτυχε κορυφαία διπλωματικά αποτελέσματα. Παρουσίασε το κίνημα σαν μεμονωμένο γεγονός, κατασίγασε τις ανησυχίες των συνέδρων με την αποκήρυξη και απέτρεψε τη λήψη απόφασης για ένοπλη επέμ-
βαση προς καταστολή της ελληνικής επανάστασης, που είχε στο μεταξύ εκραγεί. Η πικρία για την απόφαση αυτή ακολούθησε τον Υψηλάντη μέχρι το τέλος της ζωής του. Προσπάθησε πολύ να πείσει τον τσάρο ότι μόνο μία δυναμική πρωτοβουλία θα ανάγκαζε τους Τούρκους να τηρήσουν τις συνθήκες, αλλά ο εναγκαλισμός του τσάρου με τον Μέτερνιχ και οι φόβοι του για διασάλευση της τάξης στην Ανατολή τον οδήγησαν να αρνηθεί κατηγορηματικά. Η οριστική ρήξη του Καποδίστρια με το αυτοκρατορικό περιβάλλον ήταν κοντά. ΟΜέτερνιχ, που δε θέλησε ποτέ να καταλάβει το νόημα της παραίτησης του Καποδίστρια, θριαμβολογούσε: «Ο Καποδίστριας είναι νεκρός και δε φοβάμαι ούτε τους νεκρούς, ούτε τα φαντάσματα… » Τα πράγματα απέδειξαν ότι γνώριζε ελάχιστα τη δύναμη της προσωπικότητας του αντιπάλου του και ακόμη λιγότερο τους Έλληνες, που ήταν αποφασισμένοι να πεθάνουν. Το 1822 εγκατέλειψε το υπουργείο του στην Αγία Πετρούπολη και εγκαταστάθηκε στη Γενεύη. Αποχαιρετώντας ο Αλέξανδρος τον Καποδίστρια του είπε: «Θα συναντηθώμεν και πάλι […]». Δεν ξανασυναντήθηκαν ποτέ! Όταν ο Καποδίστριας γύρισε για τελευταία φορά στην Αγία Πετρούπολη, το 1827, προσκύνησε τον τάφο του και υπέβαλε στο διάδοχό του, τσάρο Νικόλαο και επίσημα την παραίτησή του προκειμένου να αποδεχτεί την εκλογή του από τη Συνέλευση των Ελλήνων, πριν αρχίσει την τραγικότερη πορεία της ζωής του, σαν πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδας. Η απομάκρυνσή του στάθηκε μοιραία, όχι μόνο για τις εξελίξεις στο Ανατολικό Ζήτημα, αλλά και γιατί υποδήλωνε την οριστική ματαίωση των φιλελεύθερων επιλογών που χαρακτήριζαν την ευρωπαϊκή του πολιτική. Οι θέσεις του για την αυτοδιάθεση των λαών και τα πολιτικά δικαιώματα θα επανέλθουν στο προσκήνιο μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η παρουσία του Καποδίστρια σ’ αυτά τα δύο συνέδρια ήταν από τις πιο εντυπωσιακές. Η άποψη που εκπλήσσει ήταν αυτή που εξέφρασε ο Μέτερνιχ για το μεγάλο πολιτικό του αντίπαλο: «Ο μόνος 20
21 αντίπαλος που δύσκολα ηττάται είναι ο απόλυτα έντιμος άνθρωπος. Και τέτοιος είναι ο Καποδίστριας!» Η αυτοκράτειρα μητέρα του τσάρου Νικόλαου, Μαρία Θεοδόρεβνα, τον πίεζε να μην αποδεχτεί την εκλογή του ως Κυβερνήτη της Ελλάδας λέγοντάς του: «Στην Ελλάδα θα διακινδυνεύσετε τη ζωή σας!» Λόγια προφητικά! Ο Καποδίστριας όμως απάντησε: «Εάν δεν δεχθώ την εκλογή μου και η Ελλάς γονατίσει τι θα πουν για μένα; Να ένας άνθρωπος που θα μπορούσε να τη σώσει και προτίμησε μία λαμπρή θέση στη Ρωσία από τη σωτηρία της πατρίδας του που την άφησε να χαθεί […]». Ο Καποδίστριας ήρθε στην Ελλάδα για να δημιουργήσει ένα σύγχρονο ελληνικό κράτος – έκφραση του ευρωπαϊκού πολιτισμού, του οποίου το τελευταίο προπύργιο μέχρι τα μέσα του 15ου αιώνα στον ελλαδικό χώρο (αλλά και στη βαλκανική χερσόνησο) ήταν η βυζαντινή αυτοκρατορία. Η πορεία του χρέους είχε αρχίσει για τον Καποδίστρια, γνωρίζοντας πως στο τέρμα τον περίμενε ένας στημένος κιόλας σταυρός, που θα έπρεπε να σηκώσει μόνος –χωρίς την ελπίδα να βρεθεί στο δρόμο του κάποιος Σίμων Κυρηναίος– με την πίστη, όπως ο ίδιος είπε στους αντιπάλους του ότι: «Δε ζει ο άνθρωπος, ζει το έργο του!» «[…] Και ήρθε η στιγμή που ένα ιστορικά ασήμαντο “εγώ” δολοφόνησε τον Κυβερνήτη που αγωνίστηκε να υποτάξει όλα τα “εγώ” των Ελλήνων στην ενότητα μιας ευνομούμενης Πολιτείας, μιας Πολιτείας όπου κάθε “εγώ” θα είχε την ελευθερία που επιτρέπει η ελευθερία των άλλων και η τάξη του συνόλου», είχε πει το 1976 ο αείμνηστος Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, Κωνσταντίνος Τσάτσος. Ο Καποδίστριας υπήρξε ό,τι μεγάλο και ωραίο έχει να παρουσιάσει η σύγχρονη Ελλάδα. Στο πρόσωπό του ενσαρκώνεται ο πολιτικός πολιτισμός. Ως διπλωμάτης υπήρξε διαφορετικός. Εξαιτίας των ηθικών του αρχών δεν υιοθέτησε τις αρχές της «raison d’ etat», ό,τι δηλαδή υπαγόρευε η επίσημη ευρωπαϊκή διπλωματία.
Η περίπτωση του Καποδίστρια άπτεται της σκέψης του Αντρέ Μωρουά (André Maurois): «Για να επέλθει ανύψωση της κοινωνίας δεν αρκεί μόνο η πολιτική επανάσταση, αλλά είναι αναγκαίο να επέλθει ριζική αλλαγή και μεταβολή μέσα στο άτομο. […] Ας έχουμε πάντα υπόψη μας και ειδικά αυτοί που ασχολούνται με την πολιτική ότι, αν και η πολιτική συμβαίνει να είναι και ανήθικη εξαιτίας των ειδικών σκοπιμοτήτων που εξυπηρετεί, ο πολιτικός οφείλει πάση θυσία να είναι ηθικός. Η ηθική είναι άκρως απαραίτητη για να χτίζει πολιτικό πολιτισμό». Ολόκληρη η δραματική ζωή του Καποδίστρια και το τεράστιο έργο του αποτελούν μία γραμμή ευθεία, χωρίς τεθλασμένες, μία πορεία αδιάκοπης εθνικής προσφοράς, χωρίς διακυμάνσεις, μία πορεία θυσίας χωρίς όρια, που τερματίστηκε στα σκαλοπάτια του ναού του Αγίου Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο στις 27 Σεπτεμβρίου του 1831. Δρ Δήμητρα Κοσμοπούλου, Τηλεοπτικός και Ραδιοφωνικός Σταθμός της ΒτΕ, Τομέας Ενημέρωσης και Προβολής του Κοινοβουλευτικού Έργου 22
ΤΕΚΜΗΡΙΑ - ΕΠΙΛΟΓΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ
26 Ο τσάρος Αλέξανδρος Α΄ (1777-1825) Λιθογραφία από: Alphonse de Lamartine, Histoire de la Restauration, τ. 1, Παρίσι 1853 Βιβλιοθήκη της Βουλής
27 Νικόλαος Α΄, τσάρος της Ρωσίας (1796-1855) Λιθογραφία Λιθογραφία από: Gaston Isambert, L’indépendance grecque et l’Europe, Παρίσι 1900 Βιβλιοθήκη της Βουλής
28 Το Σύνταγμα του «Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων», Κέρκυρα 1817 Βιβλιοθήκη της Βουλής Το Σύνταγμα της Επτανήσου Πολιτείας, 1800 Le tre Constitutioni (1800, 1803, 1817), Κέρκυρα 1849 Βιβλιοθήκη της Βουλής
29 Προσωπογραφία του Ιω. Καποδίστρια Σκίτσο με μολύβι: Orest Kiprenski, 1819. Από: Ελένη Ε. Κούκκου, Ιωάννης Καποδίστριας-Ρωξάνδρα Στούρτζα: μια ανεκπλήρωτη αγάπη. Ιστορική βιογραφία, Αθήνα 1996 Βιβλιοθήκη της Βουλής
30 Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος. Συνταχθέν, ανακριθέν και επικυρωθέν κατά την Γ΄ Εθνικήν Συνέλευσιν, εν Τροιζήνι 1827 κατά μήνα Μάιον, Εκ της Τυπογραφίας της Κυβερνήσεως, [1827] Βιβλιοθήκη της Βουλής
31 Κατάλογος συνδρομητών της Φιλομούσου Εταιρείας της Βιέννης Δημοσιευμένος στο: Δημήτριος Π. Βαλσαμάκης, Divers documents concernant la République Septinsulaire, premier état ou noyau de l’indépendance grecque, [1865] Βιβλιοθήκη της Βουλής
32 Χάρτης της Ευρώπης Από: Albert-Montémont, Voyage dans les cinq parties du monde ou l’on décrit, τ. 1, Παρίσι 1828 Βιβλιοθήκη της Βουλής
33 Χάρτης της Γερμανικής Συνομοσπονδίας που δημιουργήθηκε μετά το Συνέδριο της Βιέννης Από: Albert-Montémont, Voyage dans les cinq parties du monde ou l’on décrit, τ. 1, Παρίσι 1828 Βιβλιοθήκη της Βουλής
34 Επίσημη έκδοση των αποφάσεων του Συνεδρίου της Βιέννης, Βιέννη [1815] Βιβλιοθήκη της Βουλής Η Προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος, Γενικό Στρατόπεδο Ιασίου 24.2.1821 Βιβλιοθήκη της Βουλής
35 Ο Κλέμενς φον Μέττερνιχ, υπουργός Εξωτερικών της Αυστρίας (1773-1859) Λιθογραφία από: Harold Nicolson, Le Congrès de Vienne: histoire d’une coalition, 1812-1822, Παρίσι 1947 Βιβλιοθήκη της Βουλής
Στιγμιότυπο από το Συνέδριο της Βιέννης Λιθογραφία από: A.L.C. le comte de la Garde Chambonas, Fêtes et souvenirs du Congrès de Vienne; tableaux des salons, scènes anecdotiques et portraits, 1814-1815, Παρίσι 1843 Βιβλιοθήκη της Βουλής
RkJQdWJsaXNoZXIy MjYz